Archiwum

Sebastian Wlaźlak; Katedra Hodowli i Żywienia Zwierząt, UTP w Bydgoszczy

W 2006 r. wprowadzony został zakaz stosowania antybiotykowych stymulatorów wzrostu (ASW). Był to efekt pojawienia się wielu negatywnych skutków profilaktycznego wykorzystania antybiotyków. Warto by się zastanowić czy istnieją działania i alternatywy, które mogłyby ograniczyć wykorzystanie antybiotykowych leków weterynaryjnych przy jednoczesnym zachowaniu wysokiego statusu zdrowotnego stada? 

Czym są antybiotyki i dlaczego je stosujemy?
Antybiotykami nazywamy substancje wytwarzane przez mikroorganizmy, które w odpowiednim stężeniu hamują wzrost i rozwój bakterii. Pojawianie się coraz większej ilości środków przeciwdrobnoustrojowych w tym antybiotyków, w dużej mierze wpłynęły na medycynę weterynaryjną, a także produkcję zwierzęcą. Obecnie w produkcji drobiarskiej antybiotyki stosuję się tylko i wyłącznie jako antybiotykowe leki weterynaryjne w leczeniu wybranych chorób drobiu. Zastosowanie tych środków możliwe jest tylko w uzasadnionych przypadkach, po wydaniu decyzji lekarza weterynarii i pod jego stałym nadzorem. Drugim celem było podawanie antybiotyków jako ASW, przyczyniając się do zwiększenia masy ciała ptaków, zmniejszenia spożycia paszy oraz śmiertelności w stadzie. Rozszerzanie naczyń krwionośnych jelit, zwiększało wchłanianie składników pokarmowych oraz uzyskanie większych przyrostów masy ciała. Ponadto regulowały mikrobiotę jelitowej kurcząt, poprzez ograniczenie rozwoju patogennych bakterii np. z rodzaju Camphylobacter, Salmonella czy Escherichia Coli. Mikrobiota jelitowa określana jest jako zbiór mikroorganizmów, które bytują w jelitach ptaków. Od 2006 r. wprowadzony został zakaz stosowania ASW w żywieniu drobiu w Unii Europejskiej. Decyzję tą podjęto po analizie negatywnych skutków stosowania ASW na środowisko, zjawisko lekooporności czy wystąpienie pozostałości tych substancji w produktach pochodzenia zwierzęcego.


Negatywne skutki stosowania antybiotyków
Dynamiczny rozwój produkcji drobiarskiej w Polsce wynika ze wzrostu eksportu i krajowej konsumpcji przede wszystkim mięsa kurcząt rzeźnych. Intensywna produkcja oparta jest na utrzymywaniu ptaków w dużym zagęszczeniu, co może zwiększyć prawdopodobieństwo wystąpienia chorób i obniżenia statusu zdrowotnego stada. Niewłaściwe stosowanie antybiotykowych leków weterynaryjnych w produkcji drobiu może przyczynić się do wystąpienia szeregu negatywnych skutków na środowisko czy zdrowie ludzi. Lekooporność bakterii jest jednym z głównych efektów nadmiernego stosowania antybiotyków. Dochodzi do sytuacji, w której wykorzystany lek staje się nieskuteczny w walce z drobnoustrojami. Bakterie wypracowują mechanizmy obronne przed określonymi antybiotykami. Dzięki plazmidom (koliste cząsteczki DNA), zakodowane zostają geny umożliwiające oporność na dany antybiotyk. Następuje wybiórcza skuteczność na drobnoustroje oraz systematyczne kolonizowanie środowiska przez bakterie, które nie wykazują wrażliwości na lek. Ponadto ważnym aspektem staje się fakt, iż niektóre antybiotyki stosowane u drobiu wykorzystuje się w leczeniu ludzi, co może przyczynić się do szerzenia antybiotykooporności wśród społeczeństwa.

    Niewłaściwe podanie antybiotykowych leków weterynaryjnych może stanowić zagrożenie zdrowotne dla konsumentów. Niebezpieczeństwo to wynika z kumulowania się pozostałości tych leków lub ich metabolitów w tkankach zwierząt rzeźnych, co może powodować bezpośrednio szkodliwy wpływ na ich organizm np. na układ krwionośny. Ponadto obserwuje się także występowanie reakcji alergicznych. Bardzo ważne jest przestrzeganie okresu karencji. Jest to czas jaki należy odczekać, aby organizm pozbył się pozostałości stosowanego leku. Długość okresu karencji zależy od rodzaju leku i zastosowanej dawki. Obecnie obowiązujące rozporządzenie komisji (UE) 37/2010 z dnia 22 grudnia 2009 r. wyznacza maksymalne limity pozostałości (MRL) substancji farmakologicznie czynnych, w tym antybiotykowych leków weterynaryjnych w produktach pochodzenia zwierzęcego. MRL określa dopuszczalną maksymalną ilość danego leku w mięsie drobiowym, która jednocześnie nie stanowi zagrożenia dla zdrowia konsumentów

    Istotnym aspektem jest także oddziaływanie antybiotykowych leków stosowanych u zwierząt na środowisko naturalne. Największy wpływ antybiotyków na środowisko zaobserwowano w zbiornikach wodnych i glebie. Substancje te wydalane są z organizmu zwierząt wraz z odchodami. Obornik i gnojowicę stosuje się jako nawóz naturalny w produkcji roślinnej. Leki wymywane są z nawozów i przedostają się do ekosystemów wodnych i różnych warstw gleby zaburzając równowagę mikrobiologiczną.


Alternatywy do antybiotyków
Podczas całego cyklu produkcyjnego ptaki narażone są na wiele czynników stresowych do których należą m.in.: transport, duże zagęszczenie, wysoka temperatura i wilgotność powietrza. Niekorzystne skutki działania stresu mogą objawiać się zaburzeniem prawidłowego funkcjonowania mikrobioty jelitowej, w następstwie czego może zachodzić intensywny rozwój patogennych drobnoustrojów. Aby ograniczyć konieczność zastosowania antybiotykowych leków weterynaryjnych istnieje możliwość wykorzystania innych substancji w żywieniu zwierząt, które działają korzystnie na status zdrowotny stada, a także mogą pozytywnie wpłynąć na jakość surowca. Do takich substancji zaliczamy m.in.: probiotyki, prebiotyki, synbiotyki, fitobiotyki i eubiotyki.

    Probiotykami nazywamy żywe bakterie i grzyby, które współdziałając ze sobą wywołują korzystny wpływ na organizm gospodarza poprzez modyfikowanie mikrobioty jelitowej. Mikroorganizmy mikrobioty jelitowej utrzymują prawidłową równowagę organizmu czy stymulują odpowiedź immunologiczną. Probiotyki mają zdolność produkowania witamin z grupy B, a także bakteriocyn. Substancje te działają bakteriobójczo na podobnej zasadzie jak antybiotyki, tylko o znacznie mniejszym spektrum działania. Najczęściej probiotyki podaje się jako dodatek do wody lub paszy. W badaniach wielu autorów zaobserwowano również pozytywny wpływ wykorzystania probiotyków na wyniki produkcyjne – przyrosty masy ciała czy współczynnik konwersji paszy (FCR – ilość spożytej paszy na kilogram żywej masy). Podstawowym mechanizmem działania probiotyków jest wkluczenie konkurencyjne, które polega na konkurowaniu o miejsce bytowania mikroorganizmów w przewodzie pokarmowym. Wprowadzenie korzystnych drobnoustrojów do organizmu ptaków na wczesnym etapie życia daje większe prawdopodobieństwo, że patogenne drobnoustroje nie zdążą zasiedlić jelit. W nowoczesnej produkcji drobiarskiej stosuje się także podawanie probiotyków metodą in ovo, czyli bezpośrednio do rozwijającego się zarodka w jaju lub komory powietrznej. Wartością dodaną wykorzystania bakterii z rodzaju Lactobacillus jako mikroorganizmów probiotycznych jest wytwarzanie przez nie kwasu mlekowego. Zakwaszenie środowiska jelit stanowi niekorzystne warunki dla niektórych szkodliwych drobnoustrojów. Ponadto zastosowanie probiotyków ma swoje uzasadnienie w celu ograniczenia rozwoju szkodliwych bakterii odpowiedzialnych za zakażenia przewodu pokarmowego czy pasożytów z rodzaju Eimeria. W badaniach Al.-Zenki i in. (2009) zastosowane probiotyki do paszy w żywieniu kurcząt rzeźnych ograniczyły rozwój bakterii z rodzaju Salmonella, a także nie wpłynęły negatywnie na wyniki produkcyjne. Według Cao i in. (2013) probiotyki mają zdolność modyfikowania mikrobioty jelitowej w przypadku zakażenia jelit bakteriami Escherichia coli. Zastosowanie probiotyku może ograniczyć rozwój E. coli przy jednoczesnym zwiększeniu masy ciała kurcząt, co zaobserwowano w 14., 21. i 28. dniu odchowu. Innym przykładem może być hamowanie rozwoju bakterii z rodzaju Campylobacter poprzez zastosowanie probiotycznych mikroorganizmów. Kokcydiostatyczne właściwości probiotyków zaobserwowano w badaniach Erdogmus i in. (2018), co stanowić może argument za przedstawianiem tych środków jako alternatywy do leków przeciwpasożytniczych. Ponadto mogą zwiększyć końcową masę ciała i wydajność rzeźną kurcząt. Mikrobiologiczne zanieczyszczenie tuszek drobiowych stanowi zagrożenie zdrowotne dla konsumentów w postaci wystąpienia choroby odzwierzęcej (np. kampylobakteriozy). Bakteriostatyczne działanie probiotyków do wyżej wymienionych patogenów jest bardzo ważnym elementem odnoszącym się do produkcji wysokiej jakości żywności o wysokim statusie bezpieczeństwa.

    Prebiotyki to dodatki paszowe stosowane w żywieniu zwierząt, które pełnią funkcję odżywczą oraz stymulują wzrost i rozwój korzystnej mikrobioty jelit. Substancje te charakteryzuje odporność na enzymy trawienne górnego odcinka przewodu pokarmowego i nie są wchłanianie przez organizm ptaków. Zdolność ta umożliwia ich przedostanie się do jelit bez naruszenia struktury komórek i spełnienie swojej funkcji. Prebiotykami stosowanymi w żywieniu drobiu są: oligo- i polisacharydy (wielocukry), polifenole czy wielonasycone kwasy tłuszczowe. Oprócz korzystnego wpływu probiotyków na organizm gospodarza i drobnoustroje obecne w jelitach, koszt produkcji tych środków jest znacznie niższy w porównaniu z probiotykami. Prebiotyki mogą korzystnie wpływać na wyniki produkcyjne kurcząt rzeźnych.

    Synbiotykami nazywamy preparaty składające się z prebiotyków i probiotyków, które działają korzystnie na zdrowie kurcząt rzeźnych. Charakterystyczną cechą synbiotyków jest działanie synergistyczne. Oznacza to skuteczniejsze działanie preparatu składającego się zarówno z prebiotyków jak i probiotyków w porównaniu do stosowania tych środków osobno. Jak podaje Teyeri i in. (2018) synbiotyki, probiotyki i prebiotyki mogą być skuteczną alternatywą do antybiotyków. Wszystkie trzy dodatki spowodowały większe przyrosty masy ciała kurcząt, a w grupie ptaków, gdzie zastosowano dodatek synbiotyku zaobserwowano niższy FCR paszy w porównaniu do zastosowanego leku – flawomycyny. Podobne wyniki uzyskali Awad i in. (2009), gdzie zastosowany synbiotyk zadziałał korzystniej na zdrowie ptaków i wyniki produkcyjne. Grupa karmiona tym dodatkiem osiągnęła największą końcową masę ciała, a także wydajność rzeźną (66,77%) w porównaniu do grupy gdzie zastosowano probiotyk (59,54%) czy grupy kontrolnej (60,82%). Stwierdzono również wpływ synbiotyku na wydłużenie się kosmków jelita cienkiego, dzięki czemu zwiększona powierzchnia wchłaniania substancji pokarmowych może stymulować lepszy przyrost tkanki mięśniowej.

    Kolejną alternatywą do antybiotykowych leków weterynaryjnych mogą być fitobiotyki. Te dodatki paszowe zawierają w swoim składzie szereg substancji biologicznie czynnych takich jak: olejki eteryczne, flawonoidy, związki fenolowe, barwniki. Pozyskiwane są z roślin i wykazują właściwości przeciwzapalne oraz przeciwutleniające (olejki eteryczne z oregano, rozmarynu), bakteriobójcze i bakteriostatyczne (fenol, tymol, karwakrol zawarte w oregano, tymianku i szałwii), kokcydiostatyczne czy immunostymulujące. Poza substancjami aktywnymi zawierają także białka, węglowodany i tłuszcze. Do produkcji fitobiotyków wykorzystuje się niektóre części roślin (liście, korzenie, łodygi, kwiaty) lub całe rośliny. Ekstrakty pozyskuje się z: oregano, rozmarynu, szałwii, czarnuszki czy jeżówki purpurowej. Fitogeniczne dodatki paszowe poprawiają smakowitość paszy, pobudzają enzymy trawienne, działają korzystnie na zwiększenie masy ciała (nawet o 2,6%), obniżenie FCR oraz zmniejszenie śmiertelności w stadzie. Dodatek olejków eterycznych z oregano do paszy w żywieniu kurcząt rzeźnych może działać stymulująco na wzrost liczby bakterii z rodzaju Lactobacillus w jelicie kurcząt rzeźnych.

    Eubiotyki to dodatki paszowe, które oparte są na mieszaninie probiotyków, prebiotyków, kwasów organicznych czy olejków eterycznych. Mechanizm działania tego środka jest w dużej mierze porównywalny do wcześniej opisanych substancji. Yasar i in. (2017) zastosowali eubiotyk (1 g/kg paszy), składający się z bakterii z rodzaju Lactobacillus, drożdży Saccharomyces cerevisiae, kwasów organicznych i enzymów żywieniu kurcząt Ross 308. Dodatek eubiotyku do paszy zwiększył końcową masę ciała kurcząt oraz stwierdzono istotnie mniejszy FCR w porównaniu do grupy kontrolnej.

    Czosnek wykazuje szereg właściwości prozdrowotnych na organizm. Jest to zarówno działanie przeciwutleniające i przeciwnowotworowe, a także korzystny wpływ na układ immunologiczny. Najważniejszą substancją biologicznie czynną w czosnku jest allina, która magazynowana jest w każdej komórce bulwy. Po naruszeniu struktury komórek bulwy (poprzez przecięcie lub rozgniecenie) allina pod wpływem enzymu allinazy przekształca się w allicynę, która działa bakteriobójczo. Czosnek oraz preparaty oparte na bazie czosnku wykorzystywane są w żywieniu drobiu, aby podnieść efektywność produkcji jako substytut antybiotykowych leków weterynaryjnych.


Bioasekuracja fermy
Oprócz omówionych alternatyw do antybiotykowych leków weterynaryjnych w postaci dodatków paszowych, w celu zapobiegania szerzenia się wektorów chorobotwórczych na fermie stosuje się bioasekurację. Termin ten oznacza szereg działań, które mają na celu biologiczną ochronę fermy przed przedostaniem się patogennych drobnoustrojów do stada. Dobre praktyki higieniczne (GHP), obok dobrych praktyk produkcyjnych (GMP) są podstawowym narzędziem bioasekuracji. Realizacja założeń GHP polega na utrzymaniu wysokiej higieny budynków inwentarskich, stosowaniu odzieży ochronnej przez pracowników, regularną dezynfekcje i mycie rąk, kontrolowanie jakości wody czy zagospodarowanie ubocznych produktów pochodzenia zwierzęcego w postaci padłych sztuk. Dezynfekcja, dezynsekcja i deratyzacja jest ważnym elementem profilaktyki występowania gryzoni i owadów, które uważa się za wektory chorobotwórczych patogenów. Teren fermy powinien być także odpowiednio zabezpieczony przed dostępem osób trzecich. Innymi środkami bioasekuracji są: stosowanie zasady „wszystko pełne, wszystko puste”, dezynfekowanie kół pojazdów wjeżdżających na fermę, stosowanie prawidłowej obsady oraz utrzymywanie ptaków w kurniku w tym samym wieku. Mikroklimat kurnika stanowi sprzyjające środowisko dla rozwoju chorobotwórczych bakterii. Zaleca się stałą kontrolę czynników mikroklimatu tj. sprawne systemy wentylacji i nagrzewania pomieszczeń, odpowiedni ruch powietrza, zawartość szkodliwych gazów. Prawidłowo utrzymany mikroklimat stanowi o wysokim dobrostanie i może ograniczyć wystąpienie stresu. W następstwie czego ptaki stają się bardziej odporne na działanie patogenów i wystąpienie choroby w stadzie, a producent nie ma konieczności stosowania antybiotykowych leków weterynaryjnych.


Podsumowanie
Redukcja stosowania antybiotyków w produkcji kurcząt rzeźnych wpisuje się w strategie „od pola do stołu”, która jest elementem Zielonego Ładu w Unii Europejskiej. Nowoczesna produkcja drobiarska powinna opierać się na uzyskaniu produktu wysokiej jakości, bezpiecznego dla konsumentów. Odchów kurcząt bez antybiotyków jest możliwy po analizie zagrożeń, a następnie wprowadzeniu odpowiednich działań, które zapewnią bezpieczeństwo biologiczne fermy. Dostępność różnych dodatków paszowych w żywieniu drobiu i ich potwierdzony korzystny wpływ na organizm ptaków pozwala traktować je jako alternatywy do antybiotyków.

Literatura dostępna u autora

Artykuł został opublikowany w Hodowcy Drobiu 2/2021. Kup to e-wydanie (9,50 zł) TUTAJ.

Czas realizacji zamówienia: do 2 dni roboczych