Paweł Górka
Uniwersytet Rolniczy w Krakowie
Instytut Zootechniki – PIB
Poekstrakcyjna śruta rzepakowa jest powszechnie wykorzystywana w żywieniu krów mlecznych, jałówek oraz bydła opasowego. Surowiec ten nie jest jednakże chętnie stosowany w żywieniu cieląt. Nieprzychylne podejście do stosowania poekstrakcyjnej śruty rzepakowej w żywieniu cieląt nie jest jednakże poparte aktualnymi wynikami badań.
Przestarzała wiedza
W opinii hodowców, a także niektórych firm paszowych, podawanie cielętom pasz starterowych zawierających poekstrakcyjną śrutę rzepakową nie pozwala na uzyskiwanie zadawalających efektów odchowu. Opinia ta jest jednakże oparta na nieaktualnej wiedzy oraz doświadczeniach hodowców sprzed kilkudziesięciu lat, gdy dostępna na rynku paszowym poekstrakcyjna śruta rzepakowa charakteryzowała się dużą zawartością glukozynolanów.
Glukozynolany to jeden z wielu związków antyodżywczych znajdujących się w poekstrakcyjnej śrucie rzepakowej. Obecność konkretnie tego związku w jej składzie przykuwa jednak od lat dużą uwagę, ze względu na jego szczególnie negatywny wpływ na funkcjonowanie organizmu zwierząt. Glukozynolany znajdujące się w paszy są rozkładane w wyniku działania enzymu znajdującego się w nasionach rzepaku, tj. myrozynazy, do substancji o działaniu toksycznym, takich jak: izotiocyjaniany i tiocyjaniany. W trakcie rozkładu glukozynolanów powstają także substancje nadające nieprzyjemny smak śrucie. Dodatkowo poekstrakcyjna śruta rzepakowa zawiera wiele innych związków, w tym taniny, które nadają jej cierpki smak. Te cechy poekstrakcyjnej śruty rzepakowej są wciąż dość powszechnie uznawane w środowisku hodowców za dużą przeszkodę w stosowaniu tego surowca w żywieniu cieląt, gdyż mogą prowadzić do pogorszenia funkcjonowania przewodu pokarmowego zwierząt i smakowitości paszy, a w efekcie do mniejszego pobrania mieszanki treściwej, pogorszenia uzyskiwanych przyrostów masy ciała i zdrowia zwierząt.
Odmiany dwuzerowe rzepaku
W obecnie dostępnej na rynku poekstrakcyjnej śrucie rzepakowej zawartość glukozynolanów jest zdecydowanie mniejsza, niż w tej, która była dostępna na rynku w przeszłości. Wynika to z wprowadzania do uprawy odmian dwuzerowych rzepaku. Koncentracja glukozynolanów we wprowadzanej do sprzedaży na rynku europejskim poekstrakcyjnej śrucie rzepakowej na ogół nie przekracza 30 µmol/g, a nierzadko 20 µmol/g (Newkirk, 2009, Heuzé i wsp., 2020; Mejicanos i wsp., 2016). Wykorzystanie takiego surowca pozwala na bezpieczne wprowadzenie go do paszy dla cieląt.
Oczywiście kluczowy jest udział poekstrakcyjnej śruty rzepakowej w mieszance treściwej, jaki może być do niej bezpiecznie wprowadzony, gdyż pewna ilość glukozynolanów jest obecna nawet w śrucie uzyskiwanej z odmian dwuzerowych rzepaku. Wyniki badań wskazują, że koncentracja glukozynolanów w paszy dla cieląt nie powinna przekraczać 5,5-7,7 µmol/g (Mawson i wsp., 1993). Biorąc pod uwagę, że koncentracja glukozynolanów w poekstrakcyjnej śrucie rzepakowej z odmian dwuzerowych rzepaku nie przekracza 20-30 µmol/g, jej wprowadzenie do mieszanki treściwej w ilości wynoszącej nawet 20-25% nie powinno prowadzić do pogorszenia efektów odchowu cieląt. Kalkulacja ta jest zgodna z wynikami przynajmniej kilku przeprowadzonych w ostatnich latach doświadczeń na cielętach, których celem było ustalenie możliwego udziału poekstrakcyjnej śruty rzepakowej w granulowanej mieszance treściwej. W badaniach tych wprowadzenie nawet 20-25% poekstrakcyjnej śruty rzepakowej do granulowanej paszy starterowej dla cieląt nie miało lub miało tylko niewielki negatywny wpływ na efekty odchowu (Hadam i wsp., 2016; Burakowska i wsp., 2021). Nawet jeśli hodowca lub producent pasz wolałby podchodzić ostrożniej do wykorzystania poekstrakcyjnej śruty rzepakowej w żywieniu cieląt, to zastosowanie jej 10-15% udziału w starterze, a więc udziału niemałego, nie powinno pogorszyć efektów odchowu cieląt. Wprost przeciwnie, podobny lub większy udział w kilku doświadczeniach poprawiał strukturę kału cieląt (Burakowska i wsp., 2021; Górka i wsp., wyniki niepublikowane), co świadczyło o pozytywnym wpływie na funkcjonowanie ich przewodu pokarmowego.
Wyk. 1. Wpływ podawania mieszanki treściwej typu starter zawierającej poekstrakcyjną śrutę sojową jako główne źródło białka (SOJA), umiarkowaną zawartość DDGS i otrąb pszennych (DDGS/OTRĘBY) lub umiarkowaną zawartość poekstrakcyjnej śruty rzepakowej (RZEPAK) w zamian za poekstrakcyjną śrutę sojową na końcową masę ciała cieląt
Gorzki smak łatwy do ukrycia
Nieprzyjemny smak poekstrakcyjnej śruty rzepakowej również nie powinien być czynnikiem dyskwalifikującym wykorzystanie tego surowca w żywieniu cieląt. O ile smak poekstrakcyjnej śruty rzepakowej bezspornie nie jest tym, który cielęta lubią, to istnieje możliwość jego efektywnego ukrycia w granulowanej mieszance treściwej. Wprowadzenie poekstrakcyjnej śruty rzepakowej do granulowanej mieszanki treściwej oraz dodatek do niej paszy słodkiej, np. glicerolu lub melasy, skutecznie niweluje ewentualne pogorszenie pobrania paszy przez cielęta.
Wyniki przynajmniej kilku doświadczeń spójnie potwierdzają, że obecność poekstrakcyjnej śruty rzepakowej w granulacie dla cieląt nie pogarsza jego pobrania przez cielęta, zwłaszcza jeśli granulat zawiera kilkuprocentowy udział glicerolu lub melasy (Hadam i wsp., 2016; Burakowska i wsp., 2020; Górka i wsp., wyniki niepublikowane). W jednym z przeprowadzonych doświadczeń dodatek glicerolu (5% suchej masy) zwiększał pobranie granulatu, w którym głównym źródłem białka była właśnie poekstrakcyjna śruta rzepakowa (34% suchej masie granulatu; Burakowska i wsp., 2020). Wyniki tego doświadczenia jednoznacznie potwierdzają, iż gorzki smak poekstrakcyjnej śruty rzepakowej może być w łatwy sposób ukryty w paszy starterowej.
Należy jednakże mocno podkreślić, że powyższe zalecenia dotyczą pasz granulowanych, a w związku z tym efekty wprowadzenia poekstrakcyjnej śruty rzepakowej do mieszanek sypkich lub tzw. suchych TMRów niekoniecznie muszą być analogiczne. Ze względu na brak badań w zakresie wykorzystania tego surowca w paszach sypkich dla cieląt, konkretne rekomendacje dotyczące jego zalecanego udziału w takich paszach oraz sposoby ukrywania jego nieprzyjemnego smaku, nie mogą być sprecyzowane.
Uwaga na pasze jasne
Ze względu na ciemny kolor poekstrakcyjnej śruty rzepakowej, dość powszechnie przyjętym jest, że granulowane mieszanki treściwe dla cieląt, których kolor jest ciemny, uważa się za pasze gorsze. Poekstrakcyjna śruta rzepakowa nadaje mieszance ciemny kolor nawet jeśli jej udział w paszy jest niewielki lub umiarkowany (5-10% w mieszance). W świetle opisanych powyżej wyników badań, uznawanie gotowych granulowanych pasz starterowych charakteryzujących się ciemnym kolorem za gorsze jest jednakże nieuzasadnione, zwłaszcza jeśli w ich składzie zawartość poekstrakcyjnej śruty rzepakowej nie przekracza 20-25% składu granulatu. Co więcej, w niektórych przypadkach pasze jasne mogą być paszami gorszymi od tych ciemnych.
Jeśli kolor paszy starterowej dla cieląt jest jasny, to na ogół z góry uznaje się, że głównym źródłem białka w takiej paszy jest poekstrakcyjna śruta sojowa. Niekoniecznie jednakże musi to być prawdą. Wiele innych źródeł białka, powszechnie wykorzystywanych w paszach dla cieląt, ma również jasny kolor. Np. kolor granulatu zawierającego otręby pszenne lub DDGS będzie również jasny. Duże udziały tych surowców, których zastosowanie w paszy dla cieląt może znacznie zmniejszyć koszt jej produkcji, pogarszają efekty odchowu cieląt. Np. jeśli w paszy dla cieląt znajduje się DDGS w ilości wynoszącej 10% lub więcej, to może to prowadzić do pogorszenia przyrostów masy ciała zwierząt (Suarez-Mena i wsp., 2011).
Wyk. 2. Wpływ podawania mieszanki treściwej typu starter zawierającej poekstrakcyjną śrutę sojową jako główne źródło białka (SOJA), umiarkowaną zawartość DDGS i otrąb pszennych (DDGS/OTRĘBY) lub umiarkowaną zawartość poekstrakcyjnej śruty rzepakowej (RZEPAK) w zamian za poekstrakcyjną śrutę sojową na ilość biegunek u cieląt i wykorzystanie preparatu na biegunkę
Biorąc powyższe pod uwagę, w ostatnich latach Katedra Żywienia i Rybactwa Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie, we współpracy z Polskim Stowarzyszeniem Producentów Oleju, zrealizowała doświadczenie, którego celem było określenie wpływu różnych źródeł białka w granulowanej mieszance treściwej na efekty odchowu cieląt. Było to kolejne z kilku doświadczeń przeprowadzonych w ostatnich latach w kraju, którego celem było zgłębienie wiedzy na temat efektów żywienia cieląt paszami zawierającymi różne surowce białkowe. W doświadczeniu tym cielęta przydzielono do trzech grup doświadczalnych, tj.:
- SOJA – otrzymującej granulowaną paszę starterową zawierającą poekstrakcyjną śrutę sojową jako główne źródło białka,
- DDGS/OTRĘBY – otrzymującej granulowaną paszę starterową, w której udział poekstrakcyjnej śruty sojowej został zmniejszony przez wprowadzenie do jej składu kukurydzianego DDGS oraz otrąb pszennych, powszechnie wykorzystywanych w paszach starterowych dla cieląt w celu ograniczenia wykorzystania białka sojowego i zmniejszenia kosztu startera,
- RZEPAK – otrzymującej granulowaną paszę starterową taką samą jak grupa DDGS/OTRĘBY, w której częściowo otręby pszenne i całkowicie DDGS zostały zastąpione poekstrakcyjną śrutą rzepakową.
Nie wykazano istotnych statystycznie różnic między grupami doświadczalnymi, chociaż cielęta z grupy SOJA miały tendencję do większej masy końcowej, w porównaniu do pozostałych grup doświadczalnych (Wykres 1). Obserwacja taka może sugerować, że podawanie cielętom paszy starterowej zawierającej poekstrakcyjną śrutę sojową jako głównie źródło białka może przekładać się na lepsze efekty odchowu. Warto jednak podkreślić, że odnotowana różnica w końcowej masie ciała cieląt nie była istotna statystycznie, pomimo tego, że doświadczenie to zostało przeprowadzone na dużej stawce cieląt (30 cieląt/grupę). Stąd też mało prawdopodobne jest, aby w praktyce była zauważona w większości gospodarstw trudniących się produkcją mleka. Co jednakże w szczególności istotne, nie wykazano różnic w końcowej masie ciała cieląt pomiędzy cielętami z grup DDGS/OTRĘBY i RZEPAK, co wskazuje, że pasza ciemna wcale nie jest gorsza niż pasza jasna. Co więcej, w grupie RZEPAK odnotowano najmniejszą ilość biegunek i zużycia preparatu (dodatku „dietetycznego”) na biegunkę (P ≤ 0,05; Wykres 2). Badania te dostarczają dowodów na to, że pasza zawierająca umiarkowany udział poekstrakcyjnej śruty rzepakowej (w tym doświadczeniu wynoszący 7,5%), a w efekcie charakteryzująca się ciemnym kolorem, nie powinna być traktowana jako gorsza od pasz jasnych.
Wyk. 3. Wpływ różnego udziału poekstrakcyjnej śruty rzepakowej w granulowanej paszy starterowej oraz jej ekstruzji na masę ciała cieląt
Ekstruzja śruty
Pomimo tego że poekstrakcyjna śruta rzepakowa może być z sukcesem wykorzystywana w żywieniu cieląt, to efekty jej użycia potencjalnie mogłyby zostać zwiększone przez poddanie jej procesowi ekstruzji. Wyniki badań na zwierzętach monogastrycznych wskazują, że ekstruzja surowca może skutecznie zwiększać strawność białka i niektórych aminokwasów w jelicie cienkim (Ahmed i wsp., 2014; Heyer i wsp., 2021). Istnieją także przesłanki, że ekstruzja może zwiększać rozpuszczalność włókna i jego fermentowalność w przewodzie pokarmowym (Cheftel, 1986). Takie efekty poddania poekstrakcyjnej śruty rzepakowej ekstruzji mogą pozwolić nie tylko na zwiększenie efektywności wykorzystania poekstrakcyjnej śruty rzepakowej w żywieniu cieląt, ale także na bezpieczne zwiększenie jej udziału w paszy starterowej.
Aby zweryfikować potencjalne efekty wykorzystania ekstrudowanej poekstrakcyjnej śruty rzepakowej w żywieniu cieląt, wspomniane już powyżej dwie jednostki podjęły współpracę w celu wykonania kolejnego doświadczenia, mającego na celu doprecyzowanie rekomendacji w zakresie wykorzystania produktów ubocznych z przetwórstwa rzepaku w żywieniu najmłodszej grupy technologicznej bydła. W badaniach tych cielęta przydzielono do jednej z czterech grup doświadczalnych, tj.:
- GRUPY A – otrzymującej paszę starterową zawierającą 24% nieekstrudowanej poekstrakcyjnej śruty rzepakowej,
- GRUPY B – otrzymującej paszę starterową zawierającą 34% nieekstrudowanej poekstrakcyjnej śruty rzepakowej,
- GRUPY C – otrzymującej paszę starterową zawierającą 24% ekstrudowanej poekstrakcyjnej śruty rzepakowej,
- GRUPY D – otrzymującej paszę starterową zawierającą 34% ekstrudowanej poekstrakcyjnej śruty rzepakowej.
Końcowa masa ciała cieląt, przyrosty dobowe, pobranie pasz i efektywność wykorzystania pasz nie różniły się między grupami doświadczalnymi (Wykres 3). Odnotowano natomiast (P = 0,10) niższą ocenę kału, gdy w granulowanej mieszance treściwej zastosowano ekstrudowaną poekstrakcyjną śrutę rzepakową, niezależnie od jej udziału w mieszance, co świadczyło o mniej luźnych odchodach (Wykres 4). Ponadto liczba dni z biegunką była mniejsza, gdy w mieszance startowej zastosowano ekstrudowaną poekstrakcyjną śrutę rzepakową (ocena kału ≥ 2 w skali 4 punktowe, gdzie ocena kału 4 oznacza intensywną biegunkę; P < 0,01), również niezależnie od jej udziału w mieszance. Zastąpienie w mieszance poekstrakcyjnej śruty rzepakowej surowcem poddanym ekstruzji może więc być metodą pozwalającą na ograniczenie problemów biegunkowych u cieląt.
Chociaż głównym celem opisanego doświadczenia była ocena przydatności ekstruzji w celu poprawy efektywności wykorzystania poekstrakcyjnej śruty rzepakowej w żywieniu cieląt, to warto również podkreślić, że nie odnotowano w nim negatywnego wpływu nawet bardzo dużego udziału poekstrakcyjnej śruty rzepakowej w staterze na przyrosty masy ciała cieląt, tj. wynoszącego 34%.
Wyk. 4. Wpływ różnego udziału poekstrakcyjnej śruty rzepakowej w granulowanej paszy starterowej oraz jej ekstruzji na płynność odchodów i ilość dni z biegunką u cieląt (*ocena kału w skali od 1 do 4, gdzie ocena wyższa oznaczała bardziej rozluźniony kał)
Wnioski
Wyniki najbardziej aktualnych badań dostarczają dowodów na to, że pogorszenie efektów odchowu cieląt żywionych mieszanką treściwą zawierającą poekstrakcyjną śrutę rzepakową można uznać za mit. Prawidłowe zastosowanie tego surowca w granulowanej paszy starterowej dla cieląt pozwala na uzyskanie zadawalających efektów odchowu, a nawet ich poprawę w niektórych zakresach, w porównaniu do żywienia zwierząt granulatami zawierającymi inne wysokobiałkowe surowce.
Literatura dostępna u autora.
