Zmiany klimatyczne, a zwłaszcza coraz częstsze fale upałów, stanowią istotne zagrożenie dla produkcji mleczarskiej. Prognozy wskazują, że do 2050 roku średnia temperatura w Europie może wzrosnąć nawet o 2°C. Wzrost temperatury otoczenia negatywnie wpływa nie tylko na dobrostan i produkcję mleka, ale również – co szczególnie niepokojące – na rozród krów mlecznych.
Czym jest stres cieplny?
Stres cieplny to reakcja organizmu na działanie wysokiej temperatury, która przekracza zdolności termoregulacyjne zwierzęcia. Objawia się on zmianami fizjologicznymi i metabolicznymi, aktywacją osi neuroendokrynnej i układu odpornościowego. Utrzymujący się stres cieplny prowadzi do zaburzenia homeostazy, a jego skutki mogą być długofalowe i wielonarządowe – w tym w zakresie układu rozrodczego.
Zaburzenia hormonalne i ich wpływ na cykl płciowy
Wysokie temperatury zaburzają funkcjonowanie osi podwzgórze–przysadka–gonady, prowadząc do:
- spadku syntezy hormonu luteinizującego (LH),
- wzrostu wydzielania folikulotropiny (FSH),
- obniżenia poziomu GnRH,
- zaburzeń w owulacji, ciałku żółtym i wydzielaniu progesteronu.
W efekcie dochodzi do nieregularnych rui, skrócenia lub wydłużenia cyklu, anowulacji, a w konsekwencji – spadku wskaźników zacieleń. U samców stres cieplny prowadzi do obniżenia jakości nasienia i pogorszenia jego zdolności do kriokonserwacji.
Jakość komórek jajowych i rozwój zarodka
Stres cieplny wpływa bezpośrednio na rozwijające się oocyty oraz zarodki, zwłaszcza w początkowych stadiach. Uszkodzenia mikrotubul i wrzeciona podziałowego powodują zahamowanie dojrzewania oocytów na etapie metafazy I. Zmniejsza to szanse na prawidłowe zapłodnienie i rozwój zarodka. Dodatkowo:
- zmiany w strukturze pęcherzyków jajnikowych zwiększają częstość podwójnej owulacji,
- zarodki w stadium 2–4-komórkowym są najbardziej wrażliwe na wysokie temperatury,
- stres cieplny może prowadzić do obumarcia zarodków, poronień i wad rozwojowych płodu.
Wpływ na płód i cielę
Płód jest całkowicie zależny od zdolności termoregulacyjnych matki. Długotrwała hipertermia może prowadzić do:
- zmniejszenia masy łożyska i zaburzeń przepływu macicznego,
- niedotlenienia i zahamowania wzrostu płodu,
- niższej masy urodzeniowej cieląt, słabszego wzrostu i odporności.
Cielęta urodzone od krów narażonych na stres cieplny w ostatnim trymestrze ciąży wykazują gorsze przyrosty masy oraz mniejszą zdolność adaptacyjną do wysokiej temperatury.
Słaba wyraźność rui – problem praktyczny
Wysoka temperatura powoduje ograniczenie objawów rujowych:
- brak odruchu tolerancji na obskakiwanie,
- zmniejszone pobudzenie seksualne,
- ograniczone zaczerwienienie i obrzęk sromu,
- skrócenie rui do poniżej 8 godzin – często przypadającej na godziny nocne.
To utrudnia wykrywanie rui i pogarsza skuteczność inseminacji.
Jak przeciwdziałać skutkom stresu cieplnego?
Zarządzanie stadami w warunkach stresu cieplnego wymaga podejścia kompleksowego:
- Wentylacja i chłodzenie
- zastosowanie wentylatorów, mgły wodnej (fogging) i zraszaczy (sprinklery),
- chłodzenie krów przez parowanie wody z powierzchni skóry połączone z ruchem powietrza.
- Izolacja cieplna i zacienienie
- ocienienie pastwisk i wybiegów (drzewa, wiaty, żagle),
- pokrycia dachów odbijające światło słoneczne, warstwy termoizolacyjne.
- Zmiany w zarządzaniu
- ograniczenie stresujących zabiegów (inseminacja, przeganianie) do chłodniejszych godzin porannych i wieczornych.
- Żywienie
- zwiększenie koncentracji energii w dawce pokarmowej (np. tłuszcze chronione),
- poprawa strawności – eliminacja pasz słabo fermentujących,
- suplementacja buforami i antyoksydantami (wit. E, C, selen).
- Monitoring
- systemy do wykrywania rui (obroże, krokomierze, czujniki aktywności),
- bieżąca obserwacja zachowań sygnalizujących dyskomfort cieplny (dyszenie, zmniejszone pobranie paszy, apatia).
Podsumowanie
Stres cieplny wywiera negatywny wpływ na cały układ rozrodczy krów mlecznych – od zaburzeń hormonalnych, przez jakość gamet, po rozwój zarodka i płodu. Dla utrzymania wysokiej wydajności i płodności w warunkach zmieniającego się klimatu, niezbędne są systemowe działania łączące aspekty technologiczne, żywieniowe i zoohigieniczne.
Zarówno hodowcy, jak i lekarze weterynarii powinni świadomie monitorować objawy stresu cieplnego i wdrażać skuteczne strategie łagodzenia jego skutków – nie tylko latem, ale również w okresach przejściowych, gdy amplitudy temperatur są wysokie.
