W projektowaniu budynków dla bydła mlecznego kluczowe znaczenie ma znajo-mość wymagań zwierząt w odniesieniu do warunków środowiskowych. Poziom uzyska-nego przez nie komfortu ma bowiem wpływ na osiągane wyniki produkcyjne. Zwróćmy więc uwagę na poszczególne rozwiązania techniczne już na etapie projektowania obory.
TAM GDZIE NAJDŁUŻEJ ŻYCIE CODZIENNE SIĘ TOCZY…
Jednym z kluczowych czynników decydujących o komforcie zwierząt jest stan miejsc legowiskowych, ponieważ w przypadku chowu bez uwiezi w tej strefie krowy spędzają najwięcej czasu (14 do 16 godzin na dobę). Natomiast w przypadku chowu uwięziowego w miejscu legowiskowym krowa spędza niemal całe swoje życie, ponieważ zarówno dój i żywienie odbywa się w tym samym miejscu, co odpoczynek.
Wspomniany wypoczynek krów w oborze wymaga swego rodzaju „uporządkowania”. To „uporządkowanie” to nic innego, jak wydzielenie indywidualnych, pojedynczych powierzchni, na których poszczególne zwierzęta mogą osiągnąć swobodę odpoczynku, bez nadmiernej ingerencji ze strony innych sztuk bydła w stadzie. W przypadku obór uwięziowych jest to o tyle ułatwione, że każda krowa jest indywidualnie przypisana do konkretnego miejsca w rzędzie stanowisk, stąd łatwiej zachować określone wymagania związane z wzajemnym przebywaniem zwierząt w jednym pomieszczeniu.
Bardzo wiele szczegółów technicznych i technologicznych decyduje o właściwych warunkach w miejscu odpoczynku krowy. Do najważniejszych zaliczyć można wymiary powierzchni legowiskowej, decydujące w istotny sposób o preferencjach krów mlecznych i czasie ich leżenia.
Właściwie „urządzone” legowisko powinno umożliwiać zwierzęciu zachowanie zdrowia, czystości powłok ciała oraz komfort bytowania. Decydują o tym przede wszystkim: długość i szerokość powierzchni dostępnej dla zwierzęcia oraz spadek płyty legowiskowej (prawidłowy wynosi 2% różnicy poziomu w kierunku części gnojowej), właściwości fizyczne i chemiczne podłogi oraz ściółki, elementy konstrukcyjne wygrodzenia, takie jak brzeg żłobu, przegrody międzystanowiskowe (wymiary oraz rozstawienie kolan bocznych oraz kolan tylnych w przegrodach uwięziowych). W przypadku obiektów z wolnostanowiskowym systemem utrzymania należy pamiętać o zachowaniu właściwej proporcji ilości boksów do ilości zwierząt dla danej grupy technologicznej (zaleca się nawet większą, o dwa trzy, liczbę miejsc legowiskowych niż zwierząt dla krów stojących niżej w hierarchii stada).
Konstrukcja stanowisk przeznaczonych do odpoczynku krów uwzględnia zbiór powiązanych ze sobą części o określonych funkcjach. Kluczowe miejsce zajmuje oczywiście podłoże stanowiska i to, co na tym podłożu się znajduje. Słoma, trociny i piasek stanowią najbardziej znane i w różnym stopniu rozpowszechnione materiały podłoża legowiskowego, mające na równi z innymi rozwiązaniami (maty, materace) zapewnić komfort wypoczynku krów i innych grup bydła.
ZROZUMIEĆ KROWY…
By zachęcić krowy do jak najdłuższego leżenia trzeba im stworzyć odpowiedni komfort na stanowiskach legowiskowych. Poszukiwanie podłoży dających taki komfort stanowi cel wielu badań i testów, w których porównuje się różnorodne materiały i ich wzajemne kombinacje. Do materiałów tych zalicza się: beton, słomę (w postaci naturalnej i pociętej na sieczkę), maty i materace z gumy lub tworzyw sztucznych (o zróżnicowanej grubości, teksturze i ukształtowaniu wierzchniej warstwy), piasek oraz trociny. Chociaż są to materiały najbardziej znane i rozpowszechnione, nie oznacza to, że jedyne. W niektórych normach przytaczane są informacje, że podłożem legowiskowym dla krów mogą być również wióry i kora, łodygi kukurydzy, a także łuski orzeszków ziemnych i ryżu.
Najważniejszy wniosek jaki wypływa z szeregu badań i testów porównawczych różnych podłoży wskazuje, że krowy preferują w miejscach legowiskowych powierzchnie bardziej miękkie. Z niektórych badań wynika także, iż czynnikiem sprzyjającym leżeniu krów jest pokrycie miejsca leżenia większą ilością ściółki, niezależnie od tego, czy została ona położona na betonie, czy też macie.
Ponieważ na rynku oferowana jest szeroka gama podłoży z gumy i innych tworzyw sztucznych, w badaniach zwraca się również uwagę na ich jakość i charakterystykę techniczną. Maty różnią się bowiem takimi cechami jak: twardość gumy, grubość jej warstwy, czy też dodatek innych materiałów. Okazuje się, że krowy chętniej i dłużej odpoczywają na gumie bardziej miękkiej i o większej grubości.
By osiągnąć efekt w postaci bardziej miękkiego podłoża i równocześnie ograniczyć bezpośredni kontakt zwierząt z powierzchnią gumową opracowano rozwiązanie polegające na tym, że specjalny materiał ukształtowany w formie płaskiej poduszki wypełnia się wewnątrz drobnymi kawałkami gumy. Komfort zwierząt w czasie leżenia zapewnia dodatkowo pokrycie materiału woskiem, co w efekcie ogranicza jego nasiąkanie, a tym samym wilgotność.
W przykładowych badaniach, w których porównano warunki charakteryzujące się wysokim komfortem dla krów (system ze swobodnym dostępem do stanowisk pokrytych matami) i niskim komfortem (stanowiska uwięziowe z podłożem betonowym) stwierdzono, że w pierwszym przypadku krowy leżały o cztery godziny dłużej w ciągu doby, wykazując równocześnie większą skłonność do wstawania i zmiany pozycji ciała. Inne obserwacje potwierdziły jednocześnie, że najbardziej sprzyjające warunki do osiągnięcia pełnego komfortu przez krowy można stworzyć w wolnostanowiskowym systemie utrzymania zwierząt. Krowy trzymane na uwięzi mają bowiem znacznie ograniczoną swobodę poruszania się, co jest szczególnie istotne przy zmianie pozycji ciała (z leżącej na stojącą i odwrotnie).
Krowy same wybierają to, co dla nich jest najlepsze. Ta prosta zasada wyboru najlepszego, spośród równocześnie kilku opcji, stanowisk legowiskowych jest stosowana w eksperymentalnych testach preferencyjnych.
To jedna z najbardziej obiektywnych i najczęściej stosowanych metod „zasięgnięcia opinii” o komforcie na stanowiskach legowiskowych u ich bezpośrednich użytkowników, czyli krów. Test polega na rozmieszczeniu stanowisk z porównywanymi podłożami w różnych miejscach obory wolnostanowiskowej i ocenie częstości oraz długości przebywania krów na poszczególnych miejscach przeznaczonych do leżenia.
OBORA TO NIE TYLKO „WYLEGIWANIE SIĘ”, TRZEBA TEŻ POCHODZIĆ
Aktywność krów w oborze z wolnostanowiskowym systemem utrzymania jest w okresie doby bogata i różnorodna. Przechodzenie między miejscami pobierania paszy a strefą legowiskową, co najmniej dwukrotne przemieszczanie się zwierząt do hali udojowej lub jeszcze częściej do robota udojowego, przechodzenie przez poczekalnię (poprzedzającą halę udojową), czy też wizyty w strefie wykonywania zabiegów weterynaryjnych stanowią o konieczności zwrócenia uwagi na komfort i bezpieczeństwo kontaktu kończyn z podłożem. Wspomniany komfort w znacznej mierze jest kształtowany przez konstrukcję i stan podłoża w pomieszczeniu inwentarskim.
Ogólne wytyczne dotyczące powierzchni, po której zwierzęta przemieszczają się w oborze są jednoznaczne. Powierzchnia podłogi powinna być gładka, równa, a zarazem ograniczająca ryzyko poślizgów kończyn. Równocześnie, kryteria oceny podłogi w pomieszczeniu dla bydła uzupełniają jej cechy funkcjonalne, a do tych zalicza się łatwość usuwania odchodów i czyszczenia powierzchni. Rozwiązaniem sprzyjającym usuwaniu odchodów w oborach bezściołowych jest zastosowanie ażurowej powierzchni podłogi, po której zwierzęta przemieszczają się na korytarzach komunikacyjno-spacerowych, w strefie żywieniowej i w poczekalni przed halą udojową.
Rozwijając zagadnienie komfortu towarzyszącego kontaktowi kończyn bydła z ażurowym podłożem warto wskazać na tendencje zmierzające do uzupełniania betonowych podłóg szczelinowych gumowymi matami. Maty gumowe przeznaczone bezpośrednio na betonowe, wypełnione rusztami, korytarze spacerowo- przepędowe to dość nowy technologiczny element wyposażenia obiektu obory dla krów (ale nie tylko dla bydła, ponieważ maty o takim zastosowaniu stosowane są niekiedy w przypadku chowu trzody chlewnej).
Stosowanie mat gumowych na podłogi szczelinowe ma na celu przede wszystkim zmniejszenie śliskości powierzchni komunikacyjnej, a co za tym idzie obniżenie ilości różnego rodzaju urazów kończyn, kulawizn a także zmniejszenie ryzyka upadków zwierząt. Jednakże biorąc pod uwagę opisane powyżej czynniki wpływające bezpośrednio na dobrostan zwierząt przy zakupie mat należy kierować się także aspektem praktycznym produktu czyli jaki ma on wpływ na proces usuwania odchodów z powierzchni komunikacyjnej.
W związku z tym maty gumowe muszą być idealnie dopasowane do betonowych rusztów betonowych na których spoczywaj. Wymiary (tj. szerokość i długość) szczelin oraz elementy powierzchni betonowej między szczelinami powinny być takie same, ponieważ producenci oraz sprzedawcy mat dobierając daną partię przygotowują dokładny plan rozmieszczenia mat na daną podłogę szczelinową. Każde zamówienie posiada indywidualny i niepowtarzalny geometryczny wymiar podyktowany dokładnym planem powierzchni szczelinowych w budynku inwentarskim.
Wierzchnia część maty, po której chodzą zwierzęta posiada strukturę w postaci niewielkich rowków rozłożonych równolegle na całej powierzchni, co powoduje zwiększenie przyczepności racicy do gumy oraz ułatwia odprowadzenie gnojowicy do szczeliny rusztu. Natomiast spodnia część maty składa się z symetrycznie umiejscowionych względem siebie „nopów” o długości 5 mm, których zadaniem jest przejmowanie obciążeń generowanych przez krowy, co w efekcie daje zwierzętom poczucie miękkości oraz sprężystości podłoża.
Jak wynika z kilkuletniego doświadczenia hodowców, co potwierdzają także badania i testy naukowe, maty gumowe sprawdzają się doskonale w budynkach, gdzie zastosowano szczelinowe podłogi przyczyniając się w istotny sposób na lepszą kondycję zdrowotną i poczucie komfortu zwierząt. Wiadomym nie od dziś jest, że tylko najlepsze warunki dobrostanu krów mogą przełożyć się w znacznym stopniu na wysokie wyniki produkcyjne w stadzie.
DOBROSTAN SZERZEJ – MIKROKLIMAT
Komfort i bezpieczeństwo bydła mlecznego kształtowane są w każdej strefie obory, tj. w obszarze przeznaczonym do odpoczynku, pobierania paszy, gromadzenia i usuwania odchodów, a także przemieszczania się i doju. O komforcie decydują również warunki mikroklimatyczne wewnątrz pomieszczeń inwentarskich, które uzupełniają zakres wymagań koniecznych do uwzględnienia na etapie projektowania budynku i jego technicznej infrastruktury. Wspomnianą infrastrukturę, poza miejscami mającymi bezpośredni kontakt ze zwierzętami tworzą uzupełniające, ale równie ważne ogniwa, tj. pomieszczenia do przechowywania mleka, pasz, socjalne i inne. Dlatego projektowanie obory wymaga bogatej wiedzy obejmującej nie tylko szczegóły materiałowo-konstrukcyjne, ale i szereg subtelnych relacji w układzie zwierzę – człowiek – infrastruktura techniczna – środowisko.
Mikroklimat w budynku inwentarskim ma ogromne znacznie dla zapewnienia dobrostanu zwierząt, ponieważ współtworzy warunki ich bytowania, wpływające bezpośrednio na zdrowie i samopoczucie, a tym samym na produkcyjność. Przydatność budynku pod względem warunków mikroklimatycznych określają głównie dwa parametry poddawane ocenie, tj. temperatura i wilgotność powietrza.
Bydło zasadniczo dobrze znosi różne warunki mikroklimatyczne, zwłaszcza w oborach wolnostanowiskowych. Bydło posiada zdolność termoregulacji w zakresie temperatur od ok. -10°C do ok. +25°C. Niezwykle ważnym wymogiem jest jednak zapewnienie krowom zacisznego miejsca, bez przeciągów. Zwierzęta powinny mieć możliwość wychodzenia na zewnątrz budynku – na wybieg lub pastwisko.
Rozpatrując czynniki środowiskowe w budynku inwentarskim należy silny nacisk na etapie projektowym położyć na właściwe oświetlenie. Dobre oświetlenie ma korzystny wpływ na zwierzęta i na pracowników. Zastosowanie świetlików kalenicowych zapewnia nie tylko właściwe oświetlenie, ale także właściwą wentylację. Aby obora była równomiernie oświetlona, powierzchnia świetlików kalenicowych powinna być równa 3-5% powierzchni podłogi. Natomiast powierzchnia okien (otworów) na ścianach powinna wynosić 5-10% powierzchni podłogi. Bydło preferuje miejsca oświetlone; chętniej przechodzi z obszaru słabiej oświetlonego do jaśniejszego, unika kontrastów między słońcem a cieniem, a także ostrożniej wychodzi na silne światło dzienne.
W budynkach inwentarskich dla bydła pracom projektowym powinna także podlegać jakość działania wentylacji, tak grawitacyjnej, jak i mechanicznej pod kątem reakcji agresywnego środowiska na wnętrze budynku. Zadaniem wentylacji jest usunięcie na zewnątrz zużytego powietrza (w tym pary wodnej, szkodliwych gazów), a w lecie także nadmiaru ciepła oraz doprowadzenie świeżego powietrza. Szczególnie w chłodne pory roku zalecane jest unikanie przeciągów prowadzących do nadmiernego wychłodzenia powierzchni ciała zwierząt. Najbardziej wrażliwe na przeciągi są cielęta. W cieplejszych okresach roku zwiększenie prędkości ruchu powietrza działa korzystnie z uwagi na wzmożone chłodzenie powierzchni ciała zwierząt.
PODSUMOWANIE
Dobrostan jest związany ze stworzonymi przez człowieka warunkami bytowania, w których zwierzęta są w stanie sobie poradzić i które akceptują, nie mając negatywnego wpływu na ich rozwój. Najważniejszymi kryteriami pozwalającymi ocenić producentowi poziom dobrostanu zwierząt jest zadowalający stan ich zdrowia, prawidłowy wzrost i dojrzewanie, wysoka płodność i produkcyjność oraz różnorodność prawidłowych form zachowania się. Wpływ na wymienione kryteria mają, obok zarządzającego stadem człowieka, rozwiązania techniczne i technologiczne. Te z kolei są ściśle związane z samym budynkiem inwentarskim. Dlatego właściwa technologia chowu, organizacja zabiegów w oborze, usytuowanie i rodzaj dojarni, stanowisk dla bydła oraz dodatkowe wyposażenie decydują tym samym w istotny sposób o składowych dobrostanu. Zwykle uważa się, że w dużych stadach trudniej jest zapewnić dobry stan zdrowia krów. Jednak nie zawsze tak musi być. Dobre zarządzanie stadem, właściwe technologie utrzymania, systemy doju oraz żywienia bydła bardziej decydują o zdrowotności stada, aniżeli wielkość stada.
Michał Boćkowski
