Stres definiuje się jako swoistą reakcję organizmu na bodźce fizyczne i psychiczne. Z fizjologicznego punktu widzenia w odpowiedź na działanie jakiegoś stresogennego bodźca jest zaangażowany układ współczulny oraz oś podwzgórze-przysadka-nadnercza.
Już w pierwszych chwilach po zadziałaniu stresora aktywowany zostaje układ współczulny, który odpowiada za tzw. reakcję walki lub ucieczki. Następnie pobudza on nadnercza do wydzielania adrenaliny i noradrenaliny. W wyniku tego obserwuje się np. przyspieszenie oddechu, akcji serca, rozszerzenie źrenic i inne.
Podwzgórze wydziela hormon kortykoliberynę (CRH), który pobudza przysadkę do wydzielania hormonu kortykotropowego (ACTH). Ten pobudza korę nadnerczy do wydzielania glukokortykoidów (kortykosteronu u drobiu), który hamuje aktywność podwzgórza i przysadki. Nadmierne narażanie zwierząt na działanie niekorzystnych czynników zewnętrznych (w tym nieodpowiedniej temperatury powietrza) wpływa na zaburzenia homeostazy, czyli równowagi organizmu. Taki główny stresor u drobiu to stresor fizjologiczny m.in.: zbyt wysoka temperatura, szczególnie połączona z wysoką wilgotnością, lub też zbyt niska temperatura otoczenia.
Ptaki są zwierzętami stałocieplnymi o temperaturze ciała wahającej się w przedziale 40-42,8ºC. Za utrzymaniem takiej temperatury odpowiada szereg mechanizmów termoregulacji. Jakiekolwiek zaburzenia temperatury panującej wewnątrz budynku skutkują zakłóceniem homeostazy i uruchomieniem mechanizmów obronnych. W zależności od wieku ptaki różnie radzą sobie zarówno ze zbyt niskimi, jak i zbyt wysokimi temperaturami. Młode ptaki, takie których organizmy nie zdążyły wykształcić odpowiednich metod radzenia sobie ze zmiennymi warunkami termicznymi gorzej radzą sobie, aniżeli starsze ptaki.
Niebezpieczny dla ptaków jest stres spowodowany wysokimi temperaturami (około 35ºC), które pojawiają się nagle i trwają np. przez 2-3 dni. Mamy wówczas do czynienia z ostrą fazą stresu. Faza chroniczna polega na dłuższym negatywnym oddziaływaniu wysokich temperatur na organizm ptaka. Zawsze objawami charakterystycznymi dla skutków oddziaływania wysokich temperatur jest m.in. ziajanie, trzepotanie skrzydłami, zmniejszenie aktywności i zmniejszenie spożycia paszy. Zbyt wysoka temperatura powoduje zakłócenie wymiany ciepła pomiędzy ptakami a otoczeniem, które odbywa się na drodze konwekcji, parowania oraz przewodzenia.
Stres cieplny wywiera duży wpływ na kształtowanie się stanu emocjonalnego oraz zdrowia ptaków, za pogorszenie się których odpowiedzialne są zaburzenia fizjologiczne organizmu. Stany emocjonalne tego typu jak: lęk, niepokój, zwiększa czujność a nawet wywołuje agresywne zachowania, które są właśnie związane z reakcją ptaków na występujący stres cieplny. U ptaków można zaobserwować: wzrost ciśnienia tętniczego, wzrost napięcia mięśni, przyspieszoną akcję serca, szybki płytki oddech. Ponadto perystaltyka jelit również może ulegać przyspieszeniu a gospodarka hormonalna organizmu ulega zachwianiu. Takie występujące w wyniku stresu cieplnego zmiany częstokroć są już nieodwracalne już do końca cyklu produkcyjnego.
Jak wiadomo, ptaki młode bardziej reagują na nieodpowiednią temperaturę otoczenia aniżeli starsze osobniki. W takich niesprzyjających warunkach następuje przede wszystkim zmniejszenie ich tempa wzrostu. Związane jest to z następującym powolniejszym rozwojem układu pokarmowego oraz wolniejszą proliferacją komórek satelitarnych tkanki mięśniowej. Tym samym masa oraz jakość mięśni piersiowych ulegają znacznemu pogorszeniu. Zwiększona liczba spłyconych oddechów podczas stresu cieplnego powoduje, że następuje większa utrata wody z organizmu. Występować mogą zaburzenia równowagi naczyniowo-krążeniowej, zmniejsza się zawartość dwutlenku węgla we krwi, pojawiać się mogą schorzenia układu oddechowego. W stadzie notowane są częste upadki.
Ptaki przy zbyt dużej temperaturze otoczenia pobierają większe ilości wody, a tym samym zwiększa się ilość wody w odchodach, następuje rozrzedzenie krwi, liczba limfocytów we krwi ulega zmniejszeniu. Ptaki wydalają z organizmu większe ilości elektrolitów. Zmniejszeniu ulega stężenie triodo- i tetrajodotyroniny, które są istotnymi stymulatorami wzrostu drobiu. We krwi ptaków przebywających w warunkach podwyższonej temperatury powietrza stwierdzono także zwiększenie poziomu kortykosteronu we krwi. Te wszystkie reakcje prowadzą do tego, że organizmy ptaków są bardziej wrażliwe na zagrożenia chorobotwórcze.
Drób pobiera mniejsze ilości paszy, a tym samym maleją ich przyrosty masy ciała. Pomimo mniejszego pobierania paszy organizmy ptaków zużywają w dalszym ciągu określoną część energii zawartej w dawce pokarmowej na procesy życiowe, potrzebują także tej energii na podejmowane próby przystosowania się do nowych niekorzystnych warunków termicznych, co automatycznie związane jest ze zmniejszeniem się produkcji.
Stres oddziaływuje też na wydajność rzeźną oraz cechy jakościowe mięsa. Pogorszeniu ulega jakość mięsa ptaków przebywających w takich warunkach. Cechuje się ono zwiększoną podatnością na zakażenia drobnoustrojami chorobotwórczymi i krótszym okresem przechowywania. Przedubojowy stres cieplny może powodować występowanie syndromu PSE, a mięśnie piersiowe z tym syndromem posiadają mniejszą przetwórczą wartość. Konsekwencją stresu cieplnego jest także stres oksydacyjny, który prowadzi do utleniania lipidów mięsa podczas którego to procesu, dochodzi do rozpadu nienasyconych kwasów tłuszczowych na lotne krótkołańcuchowe produkty powodujące niepożądane zmiany smaku i zapachu mięsa drobiowego.
Stwierdzono również, że utrzymująca się w pomieszczeniu dla niosek temperatura w granicach już około 24ºC może powodować zmniejszenie nieśności oraz pogorszenie jakości jaj. Kury przebywające w temperaturze zbyt wysokiej często przerywają swoją nieśność. Jeżeli ta temperatura oscyluje w granicach około 43ºC to z reguły w przeciągu kilku godzin następuje śmierć ptaków.
W warunkach stresu cieplnego należy szczególnie skoncentrować się na odpowiednim prowadzeniu stada i wcześnie reagować na pojawiające się problemy związane ze stresem cieplnym. Wielce istotnym jest odpowiednie żywienie ptaków. Zbilansowana dawka pokarmowa w takich warunkach powinna być wzbogacana o konieczne dodatki paszowe. Jednakże całkowita zmiana diety może stres nasilić i spotęgować jego skutki. Ptakom należy zapewnić odpowiednie ilości wody, dodatek elektrolitów w postaci siarczanu sodu, węglanu wapnia, chlorku potasu. Spowoduje to poprawę apetytu i zmniejszenie ryzyka odwodnienia organizmu. Stosowanie w diecie jonów sodu, potasu, chloru, magnezu wpływa na ilość i sposób wykorzystania paszy, zużycie wody, częściową poprawę funkcji nadnerczy, pracę serca.
W warunkach stresu cieplnego dodatkiem polecanym jest betaina, która jest naturalnym produktem syntetyzowanym w wielu organizmach. Jest ona doskonałym naturalnym osmolitem dobrze wchłanianym przez komórki, nie wywierając na nie żadnego negatywnego wpływu. Chroni makrocząsteczki komórkowe przed inaktywacją, poprawia bilans energetyczny, dzięki czemu zaoszczędzona energia jest wykorzystywana na produkcję, poprawia retencję wody w komórkach, tkankach i narządach, co pomaga ptakom w utrzymaniu właściwego bilansu energetycznego i zmniejsza zapotrzebowanie komórek na energię niezbędną do działania pompy jonowej i poprawia aktywność układu immunologicznego. Betaina powinna więc stanowić kluczowy element strategii minimalizacji strat powodowanych stresem termicznym u drobiu.
Pozytywne działanie dotyczy także witaminy C, E, selenu i cynku. Podczas stresu cieplnego rośnie zapotrzebowanie ptaków na witaminę C, tak więc dawkę tej witaminy należy bezwzględnie zwiększać w momencie kiedy ptaki są narażone na ten stres czy też podczas wykonywanych zabiegów zootechnicznych. Jej dodatek przeciwdziała nadmiernemu wzrostowi temperatury ciała, usprawnia proces mineralizacji kości, może także poprawić jakość pozyskiwanych jaj.
Podobnie jak witamina C również witamina E korzystnie wpływa na odporność organizmu podczas występowania w otoczeniu wysokich temperatur. Pozwala ona zachowywać sprawność naczyń krwionośnych czy też tkanki mięśniowej. Już w momencie pojawienia się pierwszych objawów mogących świadczyć o pojawieniu się stresu cieplnego należy wzbogacać ich dietę o dodatki mineralno-witaminowe. Z pewnością będzie to także poparte faktem takim, że ptaki przy wystąpieniu stresu termicznego automatycznie pobierają mniejsze ilości paszy.
Inne sposoby na „radzenie sobie” ze stresem cieplnym to np.: żywienie w okresie nocy, kiedy temperatura jest obniżona, ograniczenie natężenia światła, zmniejszenie obsady ptaków, rozpylanie wody w pomieszczeniu (zamgławianie).
Reasumując, należy stwierdzić, że jednym z podstawowych elementów chowu drobiu jest umiejętność zapobiegania i przeciwdziałania skutkom wywoływanym przez wysokie temperatury. Hodowca powinien zapobiegać wystąpieniu ewentualnych awarii na fermie, zapewniać prawidłowy poziom dobrostanu ptaków, jako że konsekwencje wywołane stresem cieplnym mogą być wielce niekorzystne dla cyklu produkcyjnego. ■
Bartosz Korytkowski
Spis piśmiennictwa dostępny u autora
Artykuł pochodzi z najnowszego numeru czasopisma Hodowca Drobiu (6/2019)
Więcej informacji: http://sklep.portalhodowcy.pl/prenumeraty/hodowca-drobiu-prenumerata-roczna
