Archiwum

Henryk Maciołek, Dorota Łukomska,
Ewelina Rucińska, Monika Białek

Każdy żywy organizm w warunkach zmieniającego się środowiska lub nasilonego oddziaływania czynników zewnętrznych, wytwarza zespół specyficznych procesów zachodzących przemian endogennych, które mają na celu przystosowywanie lub ochronę przed powstawaniem zakłóceń fizjologiczno-biologiczno-chemicznych organizmu zwierzęcego. Zespół niespecyficznych objawów klinicznych reagowania na organizm zarówno człowieka jak i zwierzęcia na działanie tych czynników określa się mianem stresu.

Stres jest w zasadzie dla zwierzęcia zjawiskiem obronnym bądź przystosowawczym do warunków środowiska przyrodniczego, w których zwierzę przebywa. W przypadku nieznacznego, krótkotrwałego nasilenia objawów, stres może się okazać także obronnym i korzystnym dla danego organizmu. Natomiast gdy działanie jest intensywne i/lub długotrwałe najczęściej wyrządza szkody, powodując zaburzenia patofizjologiczne w poszczególnych narządach wewnętrznych a niekiedy staje się podłożem występujących schorzeń, często kończących się zejściem śmiertelnym. Działanie na organizm zwierzęcy czynników środowiskowych wywołuje najczęściej oprócz typowych reakcji adaptacyjnych pojawienie się zespołu niespecyficznych objawów stresogennych określanych mianem „zespołu przystosowań”, który najczęściej przebiega w trzech fazach: 1) reakcji alarmowej, 2) stadium odporności, 3) stadium wyczerpania. Gdy stresor działa w niewielkim natężeniu na organizm zwierzęcy, wtedy uruchamiają się u zwierzęcia mechanizmy adaptacyjne o charakterze przystosowawczym do zmienionych warunków środowiska, natomiast gdy oddziaływanie stresora jest mocno nasilone, może dochodzić do przełamania procesu adaptacji, a następnie doprowadzić do śmierci zwierzęcia.


Czynnik – obsługa
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Aktualnie uważa się, że potencjał produkcyjny świń zmniejsza się znacznie, gdy wykazują one wysoki poziom lęku wobec obsługi. Niewłaściwa obsługa powoduje zwiększenie masy nadnerczy, co jest wskaźnikiem przewlekłego stresu na środowisko. Hemsworth wykazał, że lęk przed człowiekiem jest ważnym czynnikiem ograniczającym produkcję świń. Badając gospodarstwa stwierdził w około 28-36% przypadkach istnienie różnic między poszczególnymi fermami w ogólnej liczbie urodzonych prosiąt, które wynikały z poziomu lęku przed człowiekiem obsługującym te zwierzęta. Niewłaściwa obsługa i lęk przed człowiekiem rodzi wiele niepożądanych skutków. Nagłe, intensywne lub długotrwałe powodowanie lęku może przyczynić się do zmniejszenia dobrostanu, a także obniżyć produkcyjność chowu świń oraz wpłynąć negatywnie na jakość uzyskiwanych surowców i produktów poubojowych.

Rodzaje stresów występujące u świń
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
W środowisku stresogennym oddziaływującym na organizmy zwierzęce wyróżniamy cztery główne grupy stresorów:
■    Stresory fizyczne, do których zaliczamy: wahania temperatury otoczenia, zbyt niską bądź wysoką temperaturę środowiska, wilgotność środowiska, urazy mechaniczne, nadmiar wysiłku fizycznego.
■    Stresory chemiczne: produkty żywieniowe bądź biologiczno-chemiczne dodatki podawane zwierzętom w postaci paszy, wody pitnej, lizawek, które w wysokich dawkach powodują choroby zw. toksykozami. Przebieg choroby zależy od wielkości dawki gatunku zwierzęcia, wieku, stanu fizjologicznego oraz płci.
■    Stresory biologiczne, stresory tej grupy najczęściej uwarunkowane są błędami i nieprawidłowościami żywieniowymi (nieprawidłowa zmiana karmy, przekarmienie, głodzenie, niedobrej jakości woda) Zaliczone są do tej grupy stresorów zakażenia mikrobiologiczne, zarażenia paracytologiczne, a także oddziaływanie czynników alergicznych.
■    Stresory psychiczne, które najczęściej związane są z nadmiernym pobudzeniem wyższych ośrodków układu nerwowego a spowodowane stanami emocjonalnymi jak i gwałtownym lękiem, niepokojem, przestraszeniem przy równoczesnym nadmiernym pobudzeniu ośrodków kory nadnercza.

Do najczęściej występujących stresów u trzody chlewnej zaliczamy stres: poporodowy, transportowy, adaptacyjny, zbiorowego chowu, żywieniowy, manipulacyjny, klimatyczny, psychiczno-emocjonalny i polietiologiczny.


Jak działa stres?
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
W mechanizmie działania stresu należy wyróżnić fizjologiczne hormony, takie jak katecholaminy, które są wytwarzane przez organizm w stanach stresogennych. Stwierdzono również, że działanie hormonalnych i współczulnych mechanizmów stresu u świń oraz u innych zwierząt polega na nasileniu ogólnego metabolizmu ustrojowego, zwłaszcza w zakresie zwiększenia przemiany węglowodorowej, białkowej oraz komórkowej-hormonalnej obrony i odporności. Ponadto obserwowano przyspieszenie akcji serca, ukrwienia narządów miąższowych (wątroby, nerek, śledziony), nasilenie wydzielania i syntezy ciałek hormonalnych, płynów trawiennych, zwiększenie przepuszczalności błon komórkowych w syntezie ciał transponujących i nośników intermembralnych a także ogólne zwiększenie aktywności układu nerwowego, reaktywności tkanek i narządów wewnętrznych. Nasilone oddziaływanie stresogenne może być komunikowane schorzeniami typu czynnościowego jak zaburzenia ze strony układu krążenia, przewodu pokarmowego lub chorób typu zakaźnego (tj. różyca, pasterelloza, choroba obrzękowa), które mogą być przyczyną znacznych strat ekonomicznych.


Gatunkowa wrażliwość zwierząt na stres
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
W zasadzie wszystkie gatunki zwierząt gospodarskich wykazują wrażliwość na stres, przy czym zwierzęta młode reagują najszybciej. Do gatunku szczególnie wrażliwego na stres zaliczyć należy świnie, w tym szczególnie prosięta oseski, warchlaki i młode tuczniki oraz młode bydło i krowy mleczne. Dla prosiąt osesków oddziaływanie czynnika stresogennego jest bardzo niebezpieczne, ponieważ ich układ anatomiczno-fizjologiczny podwzgórza, przysadki mózgowej, mózgowia, nadnerczy pełniących funkcję regulatorów gospodarki wodnej i elektrolitowej oraz termoregulacji prosiąt, jeszcze nie są w pełni wykształcone. Na niepełnosprawny układ termoregulacyjny u prosiąt w pierwszym okresie oddziaływuje silnie reakcja stresowa, którą jest temperatura zewnętrzna środowiska, kilkanaście stopni niższa od temperatury wewnętrznej lochy w okresie prenatalnym-przedporodowym. Drugim czynnikiem niekorzystnym dla noworodków jest stosunek powierzchni masy ciała prosięcia w porównaniu do jego masy poporodowej, co w efekcie biologicznym daje duże straty energii cieplnej. Ponadto podściółka tłuszczowa powierzchni skóry jak i stan owłosienia są zbyt mało rozwinięte, podobnie poporodowa wilgotność skóry, która do osuszenia potrzebuje sporo zapasu energii cieplnej, wytwarzanej w organizmie ze zmagazynowanej glukozy. Prosięta są bardzo podatne na stres adaptacyjny, którym najczęściej jest eliminowany, bądź łagodzony poziom glukozy we krwi, mięśniach i w wątrobie prosiąt. W okresie ciąży u lochy, gdy działa stres może nastąpić samoistne zwężenie naczyń krwionośnych, najczęściej w następstwie takiego oddziaływania dochodzi do zaburzenia w odżywianiu płodów już w łonie matki, wówczas płody narażone są na niedożywienie po urodzeniu, charakteryzują się zbyt niską masą ciała. W zależności od masy ciała prosiąt i niskiego poziomu glukozy zwiększa się śmiertelność. Warto również podkreślić, że odporność genetyczna na stres jest cechą dziedziczną, jednak nie współdziała z większością cech użytkowych u zwierząt gospodarczych. Dlatego trudno jest uzyskać zwierzęta odporne na stres a jednocześnie o wysokich walorach użytkowych jak np. świnie wysokomięsne rasy pietrain, landrace czy hampshire, są wrażliwe na stres. Wśród zwierząt gospodarskich szczególnie wrażliwe są świnie, głównie ras wysokoprodukcyjnych, mięsne. Znanym jest występowanie u tuczników tzw. „zespołu ostrego stresu”. Zespół ostrego stresu u niektórych ras charakteryzuje się tym, że w czasie kilku minut po zadziałaniu stresu głównie emocjonalnego, rozwija się stan szoku, z objawami gwałtownego wzrostu akcji serca, przyspieszenia oddechów a nawet wystąpienia duszności, podwyższenia temperatury ciała. Zjawisko takie obserwowano przy przepędzaniu tuczników z jednego pomieszczenia do drugiego w celu ważenia przed ubojem. Natomiast przy działaniu stresu o mniejszym nasileniu u tuczników dość często obserwowano po ubiciu pewne stany zachodzących zmian patologicznych na błonie śluzowej, żołądka, jelit cienkich, dwunastnicy jelita czczego. Podobnie transport świń- tuczników nawet w najlepszych warunkach zoohigienicznych stanowi dla zwierząt stosunkowo silny stres polietiologiczny. Na stres związany z transportem i obrotem przedubojowym szczególnie wrażliwe okazały się tuczniki ras mięsnych charakteryzujące się wynikami przystosowań dobowych. Świnie ras mięsnych wykazują nadmierną pobudliwość, u których jest w przednim płacie przysadki mózgowej zwiększony poziom hormonu somatotrypiny – czynnika warunkującego szybki wzrost i rozwój somatyczny, jednocześnie wykazują obniżone zdolności sekrecji kortkotrypiny i tyreotropiny organizmu, czynników regulujących zdolności adaptacyjne. W świetle dalszych obserwacji Wajdy i Maciołka do nieswoistych czynników występujących szczególnie podczas transportu zaliczyć należy przede wszystkim wyczerpanie i wychłodzenie, wzmożone przebywanie w zbyt niskiej lub zbyt wysokiej temperaturze, wstrząsy, hałas, spaliny samochodowe, ból pourazowy, zmianę warunków środowiska, przypadkowe łączenie zwierząt z różnych chlewni itp. Podobnie „zespół stresu świń” stwierdza się przede wszystkim w krajach o wysokim poziomie produkcji trzody chlewnej. Choroba stresu związana jest najczęściej z intensywną selekcją ras świń w kierunkach intensywnej mięsności. Gen mięsności, określany także jako gen „halatowy” (HAL) mający wpływ na intensywny rozwój tkanki mięśniowej, ale determinuje równocześnie wyraźną wrażliwość świń na stres. Oznacza to, że zwierzęta homozygotyczne w zakresie tego genu posiadają zwiększone przyrosty masy mięsnej średnio 4-6% w porównaniu do świń nie obciążonych tym genem (NN), ale są szczególnie wrażliwe na stresy. Mutacja genu HALN wzmaga aktywność metaboliczną organizmu danego tucznika, wpływając jednocześnie na nieprawidłowości w funkcjonowaniu.


Zapobieganie czynnikom stresogennym
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Zagadnienia odnośnie zapobiegania czynników stresogennych są bardzo złożone. Profilaktyka stresu u zwierząt stanowi ważne zadanie dla współczesnych systemów chowu trzody chlewnej. Zaleca się przestrzeganie warunków zoohigieniczno–weterynaryjnych w każdych warunkach chowu świń. Należy doskonalić warunki dobrostanu, zaś metody chemiczne mają na celu ujednolicenie odpowiedniego zapachu zwierząt, który stanowi element rozpoznawczy i zwykle jest początkiem walk hierarchicznych w stadzie. Metody farmakologiczne polegają na wczesnym stosowaniu preparatów uspokajających. Znoszą one stany lękowej agresji występującej u zwierząt. Ważną rolę w profilaktyce stresogennej odgrywaja również odpowiedni dobór i szkolenie personelu obsługi zwierząt oraz wprowadzenie aktualnych regulacji prawnych odnośnie zabezpieczenia epizootycznego obiektów inwentarskich oraz utrzymywania odpowiednich warunków dobrostanu zwierząt.


Podsumowanie
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Współcześnie, wysokoprodukcyjne rasy zwierząt gospodarskich a w szczególności trzoda chlewna stały się bardziej wymagające odnośnie warunków bytowania, obsługi oraz transportu. Oddziałuje na nie szereg czynników negatywnie wpływających na produkcyjność stada, w którym nasilają się objawy kanibalizmu u prosiąt. U loch występują zaburzenia w rozrodzie, których najczęstszą przyczyną jest zwiększona aktywność układu przysadkowo-korowo-nadnerczowego. Występują zmiany w cyklach płciowych, w czynnościach jajników i jąder oraz pojawiają się przedwczesne porody lub poronienia. W stanach stresogennych powstają również zaburzenia w odporności typu komórkowego i hormonalnego. Stres działający na samice powoduje rodzenie słabych, o niskiej odporności i masie ciała prosiąt. W okresie trwania warunków stresogennych u loch w okresie ciąży występują zwężenia i skurcze naczyń krwionośnych w ścianie macicy, co w konsekwencji prowadzić może do zaburzeń procesu odżywiania zarodków ciążowych. Skutkiem takich zakłóceń jest upośledzenie rozwoju płodów we wczesnym okresie ciąży, które może doprowadzić do ograniczonego rozwoju oraz niskiej masy ciała zarodków a nawet do zmarcia płodu. Jednocześnie oddziaływanie czynników stresogennych na organizm lochy powoduje zaburzenia biochemiczne odnośnie procesów przemiany glukozy, białka, soli mineralnych, Nastąpić może również obniżenie poziomu niektórych witamin jak wit. A i C we krwi noworodków. Zachodzą również zmiany morfologiczne u płodów w narządach dokrewnych: tarczycy, przysadce mózgowej oraz w gruczołach płciowych. Stres fizjologiczny ma charakter systemowy. Obejmuje w organizmie większość mechanizmów regulacyjno-adaptacyjnych, a powodowany jest w głównej mierze nasileniem czynników wydzielania wewnętrznego osi podwzgórzowo-przysadkowo-korowo-nadnerczowej. W tego rodzaju stresie czynniki stresogenne działają na cały bądź na znaczną część jego układów regulacyjnych. Należeć do nich będą np.: zmęczenie fizyczne, głodzenie, wzmożone pragnienie, nieodpowiednia jakość paszy lub brak właściwych proporcji w poszczególnych rodzajach karmy, gwałtowna zmiana żywienia, niska lub wysoka temperatura środowiska bądź otoczenia, nadmierna wilgotność, stężenie gazów w obiektach inwentarskich. Zalicza się do tej grupy również działanie niektórych leków, substancji obcych w paszach, zanieczyszczenia chemiczne; pestycydami i dioksynami lub herbicydami, zakażenia pasz drobnoustrojami, mikotoksynami, pasożytami lub grzybami. ■