Archiwum

Stanisław Wężyk

Grzegorz Tomczyk

Ryszard Gilewski

Nekrotyczne/martwicowe zapalenie jelit (NZJ) powoduje duże straty w wielkotowarowym chowie indyków i jak dotąd nieznane są wszystkie przyczyny dlaczego wywołują ją bakterie Clostridium perfringens a zakażenie w stadzie prowadzi do nieuniknionego stosowania antybiotyków. Naukowcy mają jednak nadzieję, że pewnego dnia chorobie tej będzie można zapobiec odpowiednią szczepionką po uprzednim opracowaniu swoistych antygenów bakteryjnych.

Obecnie w towarowym chowie a niekiedy w stadach reprodukcyjnych indyków, NZJ należy obok czarnej główki (histomonozy) i pasterelozy do chorób, które powodują znaczne straty ekonomiczne w produkcji a także zaburzenia w dobrostanie ptaków co zaczyna być istotnym problemem w świetle aktualnie obowiązujących ustawowych przepisów. Wg Wieliczko u Mazurkiewicza (2005), prawidłowa polska nazwa tego schorzenia brzmi „Nekrotyczne zapalenie jelit”, a Klein Swormink (2014) tłumaczy łacińskie słowo enteritis jako „zapalenie jelita”, a „necrotic” – jako „martwy”. NZJ jest enteropatią tła zakaźnego objawiającą się chorobą jelit wywołaną przez bakterię Clostridium perfringens (C. perfringens), która powoduje ostre jak i subklniczne stany zapalne i martwicę błony śluzowej jelit, prowadząc do dysfunkcji w procesie trawienia i wchłaniania składników odżywczych z paszy. C. perfringens należy do bakterii Gram-dodatnich należącej do grupy beztlenowców. Posiadają one zdolność do formułowania przetrwalników i wytwarzania wiele toksyn (alfa, beta, epsilon i jota). W ramach gatunku C. perfringens wyróżnia się co najmniej pięć serotypów (A, B, C, D i E). Dotychczas dokładnie nie rozpoznano jak w jelitach rozwijają się zmiany chorobowe i przyjmuje się, że wywołane są właśnie przez produkowane przez tą bakterię toksyny. U indyków zakażenia C. perfringens wywołują poważne zaburzenia w funkcji błony śluzowej jelita cienkiego, co klinicznie objawia się biegunką z krwawymi odchodami i dużymi upadkami mogącymi sięgać nawet 50% stada. Największe uszkodzenia dotyczą błony śluzowej jelit cienkich (najczęściej w jelicie czczym), którego ściana wg Wieliczko (u Mazurkiewicza, 2005) grubieje, staje się sucha i pokryta grubym, otrębiastym, szarozielonkawym nalotem. W bardziej zaawansowanym stanie, zmianami patologicznymi może być objęty cały odcinek jelit. Stwierdzana w czasie badania sekcyjnego obecność w jelitach cuchnąca, brązowa, półpłynna treść – wskazuje na patogenne współdziałanie kokcydii (pierwotniaków) z bakterią C. perfringens np. typu A. Utrzymujące się biegunki powodując obniżenie poziomu dobrostanu (uporczywie mokra ściółka) powodująca uszkodzenia naskórka nóg, nadżerki w stopach indyków, deformacje kończyn i straty finansowe wskutek słabszych przyrostów i gorszego współczynnika FCR. Wg holenderskiego lekarza weterynarii, dr Mare Heijmans’a (Klein Swormink, 2014), w przypadku wystąpienia ostrej postaci NZJ, w ciągu 24 godzin następuje gwałtowny wzrost padnięć indyków i  konieczna jest szybka, wielokierunkowa interwencja, zmierzająca do ograniczenia namnażania się Clostridii w przewodzie pokarmowym. Choroba najczęściej występuje u 7-12 tygodniowych indyków ale czasami może się już pojawić w połączeniu z kokcydiozą u 4-5 tygodniowych indycząt.

Powszechność występowania czynnika zakaźnego

• • •

Bakteria C. perfringens występuje powszechnie w naturalnym środowisku i dzięki swoim cechom jest często spotykana w stadach drobiu, a także w paszach, ściółce i glebie. Dzięki formom przetrwalnikowym, są trudne do usunięcia ze środowiska indycznika, a bakterie te są bardzo odporne na większość środków odkażających. U zdrowych indyków bakterie C. perfringens fizjologicznie stale zasiedlają kątnicę i jelito cienkie. Od lat naukowcy starają się wyjaśnić dlaczego fizjologicznie bytująca w przewodzie pokarmowym bakteria C. perfringens, niespodziewanie wywołuje martwicowe zapalenie błony śluzowej jelit. Profesorowie Filip van Immerseel i Ulrike Lyhs, badający interakcje patogen-gospodarz uważają, że w materiale pobranym podczas sekcji ptaków, prawie zawsze znajdują się bakterie C. perfringens w jelicie cienkim indyków i w związku z tym stawiają pytanie – co nagle stymuluje te bakterie do gwałtownego namnażania się i wytwarzania toksyny? Wg Klein Swormink (2014), w tym przypadku istotna rolę może odgrywać kilka czynników. Np. Lyhs, uważa, że duże znaczenie w zapobieganiu nekrotycznemu zapaleniu jelit, ma równowaga między różnymi bakteriami, stanowiącymi tzw. „dobrą” fizjologiczną florę jelitową, jednak potrzebne są dalsze badania nad czynnikami uwrażliwiającymi indyki na tę chorobę. Dr Magne Kaldhusdal z Norweskiego Instytutu Weterynaryjnego uważa, że nasza wiedza na temat nekrotycznego zapalenia jelit indyków jest znikoma, ponieważ tylko nieliczne badania naukowe nt. tej choroby zostały opublikowane. Przyjmuje się, że informacje nt. NZJ u kurcząt brojlerów, można również w dużej mierze odnieść do problemu występowania tego schorzenia u indyków, co nie zawsze jednak jest prawdą. Wystąpienie NZJ u indyków jest przyczyną nieuniknionego terapeutycznego stosowania antybiotyków w norweskiej produkcji drobiu i dlatego Norweski Instytut Weterynarii realizuje specjalny grant poświęcony metodom ograniczenia ich stosowania w zwalczaniu chorób bakteryjnych drobiu. Głównym celem tego zadania badawczego, jest poznanie patogenezy tej choroby u indyków, w tym poznanie czynników predysponujących i stymulujących początkowe procesy rozwoju choroby. Ponadto zmierza się do przetestowania nie antybiotykowych, alternatywnych środków zapobiegających występowaniu NZJ.

Stres jako istotny czynnik predysponujący ptaki do rozwoju choroby

• • •

Zakłada się, że głównym czynnikiem przyczyniającym się do rozwoju choroby u indyków są działające na nie czynniki stresu wywołanego transportem, przenoszeniem ptaków z wychowalni do obiektów tuczu, rodzajem paszy lub jej zmianą względnie z nagłym hałasem płoszącym ptaki.

Czynniki żywieniowe

• • •

Wykazano, że na rozwój NZJ u indyków ogromny wpływ może mieć skład diety z dużym udziałem produktów ubocznych pochodzenia zwierzęcego (np. mączki rybnej), a także pszenicy, niestrawnych włókien rozpuszczalnych, zwiększających lepkość treści pokarmowej, zmniejszających szybkość jego przemieszczania się w przewodzie pokarmowym i ograniczających przyswajalność składników odżywczych. Ziarna jęczmienia, owsa i żyta także predysponują indyki pojawienia się do choroby, gdyż zawierają w przeciwieństwie do kukurydzy, duże ilości niskoskrobiowych polisacharydów zwiększających lepkość treści pokarmowej. Żywienie indyków paszą bogatą w nierozpuszczalne włókno lub z dużym udziałem pełnego ziarna zbóż, stymuluje funkcje żołądka i może zmniejszać ryzyko wystąpienia martwiczego zapalenia jelit. Pomocne może być także stosowanie ograniczonego tzw. porcjowanego żywienia w różnych okresach życia ptaków (dozowanie dawki pokarmowej). W większości ferm indyczych powszechnie stosuje się nieograniczone żywienie do woli (ad libitum), co sprzyja zwiększonemu spożyciu paszy, większemu obciążeniu przewodu pokarmowego, co w konsekwencji prowadzi do dysbakteriozy. Nadmiar białka w treści jelit jest często przyczyną gwałtownego namnażania się w nim bakterii C. perfringens, produkcji przez nie toksyn i wywołania objawów NZJ. Niestety jak już wspomniano, nasza wiedza nt. mechanizmów wytwarzania przez Clostridia toksyn – jest ciągle niepełna. Jednym ze skutecznych sposobów zapobiegania NZJ u indyków jest niedopuszczenie do spożywania przez nie zbyt dużej ilości paszy np. powyżej 700-800 g/indyka/dzień. Jeśli pojawiają się trudności ze stosowaniem ograniczonego żywienia, można paszę rozcieńczać, mieszając z nią całe ziarna pszenicy. Również stosowanie w żywieniu takich dodatków paszowych jak oregano, cynamonu, kultur drożdży, kwasów organicznych i bakterii probiotycznych, zapobiega występowaniu NZJ.

Kokcydioza w synergizmie z NZJ

• • •

Wg Wieliczko (u Mazurkiewicza, 2005), nekrotyczno-wrzodziejące zapalenie jelit, kokcydioza (szczególnie wywołana u indyków przez E. brunetti) oraz infekcje przewodu pokarmowego na tle E. coli, stanowią złożony zespół czynników wzajemnie oddziaływujących, a tym samym komplikujących i tak trudny problem, szczególnie w jednokierunkowym postępowaniu terapeutycznym. Rutynowe stosowanie kokcydiostatyków w paszy dla indyków do 12 tygodnia życia lub dłużej, pozwala uniknąć problemów związanych z kokcydiozą i jej synergizmu z NZJ. Jednak ze względu na to, że najczęściej pasza podawana starszym indykom (po 12 tygodniu życia), nie zawiera już dodatku kokcydiostatyków, jest to wiek szczególnie predysponujący ptaki do rozwoju objawów NZJ. U indyków, podobnie jak u kurcząt brojlerów, już podkliniczna postać kokcydiozy może stanowić istotny czynnik ryzyka, zakłócający prawidłowe funkcjonowanie układu pokarmowego i sprzyjający oprócz wystąpienia objawów nekrotycznego zapalenia jelit na tle bakteryjnym, także do wirusowego krwotocznego zapalenia jelit, nadżerkowego zapalenia żołądka wraz z erozją błony żołądka wywołaną adenowirusami. Potwierdzono również interakcję kokcydii z obecnością mykotoksyn w paszy jak przyczynę enteropatii u indyków.

Antybiotyki w ograniczaniu strat związanych z wystąpieniem NZJ

• • •

Po stwierdzeniu u indyków klinicznych objawów NZJ, należy jak najszybciej podjąć leczenie z zastosowaniem skutecznych antybiotyków, aby maksymalnie ograniczyć nadmierny udział padnięć ptaków w stadzie. Wg Wieliczko (u Mazurkiewicza, 2005), zdecydowana większość izolowanych z przypadków chorobowych NZJ szczepów C. perfringens, wykazuje w warunkach in vitro wrażliwość na różne generacje penicylin, tylozynę oraz linomycynę.

                W przypadku łagodnego przebiegu choroby, wystarczy zastosowanie ograniczonego żywienia w połączeniu z podaniem środków nie antybiotykowych takich jak wspomniane już probiotyki, prebiotyki, lecznicze ekstrakty roślinne oraz kwasy organiczne, co skutkuje także ograniczeniem padnięć, przy jednoczesnym ograniczeniu stosowania antybiotyków z uwagi na bezpieczeństwo zdrowotne żywności zwierzęcego pochodzenia.

Higiena w fermie jako podstawowy element ograniczenia występowania NZJ u indyków

• • •

Pomimo, że bakterie C. perfringens fizjologicznie zasiedlają przewód pokarmowy indyków i nie można ich całkowicie wyeliminować ze stada, to ze względu na konieczność ograniczenia problemów związanych z NZJ, konieczne jest spełnienie wymogów biologicznego bezpieczeństwa w fermie. Wysoki poziom higieny w stadzie nie zapewnia jednak pełnej ochrony przed wybuchem w nim NZJ ale z praktyki wiadomo, że zmniejsza się wówczas ryzyko pojawienia się problemów związanych z tą chorobą. Ogólnie wiadomo, że higiena w środowisku fermy sprzyja zdrowiu ptaków, a w szczególności zapewnia dobry stan zdrowotny przewodu pokarmowego, zależny od tzw. bakterii brudu. Należy zatem stale utrzymać wysoki poziom higieny ściółki, poideł i karmideł, żywić indyki właściwą paszą, a także unikać nadmiernej obsady ptaków na powierzchni chowu w indyczniku. Przestrzeganie zasad bezpieczeństwa biologicznego stanowi jednak często dla fermy problem technologiczny, ponieważ wielu producentów indyków, utrzymuje równocześnie dwa stada ptaków – różniące się wiekiem, co zwiększa możliwość krążenia pomiędzy grupami wiekowymi ptaków – czynników zakaźnych. Dużą uwagę powinno się zwracać na higienę wody pitnej, która odgrywa istotną rolę w stanie zdrowotnym przewodu pokarmowego ptaków. Równie ważnym zagadnieniem jest usuwanie kurzu i brudu z systemu wentylacyjnego i z innych powierzchni urządzeń znajdujących się w wyposażeniu indycznika, na których mogą znajdować się zarodniki bakterii C. perfringens, bezpośrednio zagrażające ptakom. Pojawienie się w stadzie i/lub środowisku fermy szczególnie zjadliwych szczepów bakterii C. perfringens wywołujących nekrotyczne zapalenie jelit, stanowi bardzo duże i  trudne do wyeliminowania ryzyko w trakcie tuczu ptaków. Poziom bezpieczeństwa biologicznego w fermach i stosowanych zabiegów higienicznych (dokładne metody czyszczenia i dezynfekcji) oraz wpływ innych czynników mikrobiologicznych, mogą mieć wpływ na wielkość wystąpienia tego ryzyka.

Szczepionki jako perspektywa racjonalnej immunoprofilaktyki swoistej

• • •

Naukowcy na całym świecie szukają sposobów zapobiegania NZJ poprzez opracowanie skutecznych programów szczepień drobiu. W ostatnich latach, szczególnie w USA, poczyniono pewne postępy ze szczepionkami doświadczalnymi co budzi pewne nadzieje. Mając jednak na uwadze złożoność problemu chorobowego jakim jest NZJ, należy sądzić, że minie jednak wiele lat, zanim któraś z komercyjnych szczepionek znajdzie się na rynku i skutecznie pomoże rozwiązać problemy związane z tą chorobą.

Uwagi końcowe

• • •

Ze względu na stosunkowo duże ryzyko NZJ oraz mało optymistyczne prognozy jego skutecznego zwalczania, hodowcom i producentom indyków pozostaje zwracać przez cały okres chowu ptaków baczną uwagę na objawy kliniczne tej choroby. Rozpoczynają się one osłabieniem ptaków, apatią, spadkiem spożycia paszy, biegunką, czasami z kałem białoszarym lub zielonkawym, niekiedy zawierającym frakcje krwi i śluzu, a następnie nagłymi upadkami ptaków w trakcie tuczu. Przebieg choroby jest zwykle ostry (rzadko przewlekły). Są to najbardziej charakterystyczne symptomy tej groźnej choroby wymagającej natychmiastowej fachowej interwencji weterynaryjnej.